جٹ اکھاناں تے محاورے

جٹّ، پٹّ (وٹّ) تے پھٹّ بدھے ہی قابو (راس) آؤندے نیں : کھیت دی وٹّ نہ بنھیئے تاں پانی باہر وگ جاندا اے۔ پھٹّ تے پٹی نہ بنھیئے تاں خراب ہو جاندا اے، ریشم نوں وی بنھ کے نہ رکھیا جائے تاں الجھ جاندا اے تے جٹّ وی (کہندے نے) بدھا ہی ٹھیک رہندا اے۔

جٹّ سونے دا، تھلا پتل دا : جدوں کسے وچ سو گن ہندیا نال اک اوگن وی ہووے ادوں کہندے ہن۔

جٹّ ہیٹھ پیا وی مارے تے اتے پیا وی : جدوں کوئی لسا جاں ڈاڈھا ہو کے کسے نوں ہر حالت وچ نقصان پچائے ادوں کہندے ہن۔

جٹّ ہویا کملا خدا نوں لے گئے چور : جدوں کوئی بندہ جان بجھّ کے بھولا جاں یملا بن جائے ادوں کہندے ہن۔

جٹّ کی جانے کوکلے (گلگلے) پد بہیڑے کھا : اس اکھان وچ جٹّ دی سادگی تے بھولیپن ول اشارہ اے جو پد بہیڑے تے گلگلے وچلا فرق وی نہیں جاندا۔ جدوں کسے نوں ایہو جیہا بھلا ویکھیئے، ادوں کہندے ہن۔

جٹّ کی جانے لونگاں دا بھاء : اس آکھان وچ جٹّ دا بھولاپن درسایا گیا اے۔ جٹّ دا روز دا واہ کنک نال اے، لوگاں بارے اوہ کی جانے؟

جٹّ گنا نہیں دیندا، (گڑ دی) بھیلی دے دیندا اے : اس اکھان وچ جٹّ دے البیلے سبھاء ول اشارہ اے۔ جہڑا بندہ منگن تے تھوڑھی جنی چیز وی نہ دیوے تے روں وچ آیا اس توں کئی گناں ودھ دیوے، اس متعلق کہندے ہن۔

جٹّ جٹاں دے، (بھولا) نرین دا : جد کوئی بندہ وچھڑ کے وی آپنیا وچ ہی آ ملے، ادوں کہندے ہن۔

جٹّ تے سور برابر جٹّ تولا بھارا، سور کھٹے مرلا جٹّ وگھا سارا : اس آکھان وچ جٹّ نوں سور نالوں وی ودھیرا اکھڑ دسیا گیا اے کیونکہ جٹّ آئی تے آیا ہویا برا ہندا اے۔

'جٹاں توں راج نہیں، موٹھوں کاج نہیں : جدوں کسے معمولی جہے آدمی پاسوں وڈی ساری مدد دی آس پوری نہ ہووے ادوں کہندے ہن۔

جٹّ دا ہاسہ بھنّ، گوائے پاسہ : ہاسہ ٹھٹھا کردیاں جے کسے دی حرکت نال کسے نوں سٹّ فٹ لگ جائے ادوں کہندے ہن۔

جٹّ دیاں سو ماواں ہندیاں ہن : مطلب ایہہ اے کہ جٹّ دور دراڈے جا کے وی اتھوں دے جٹاں نال کوئی نہ کوئی رشتہ کڈھ لیندا اے تے سبھ دا رشتے دار بن جاندا اے۔

جٹّ دے جوں پکے، سکی ماں نوں مارے دھکے : مطلب ایہہ کہ جدوں فصل پکّ کے تیار ہو جائے ادوں نشے وچ آیا ہویا جٹّ ٹنڈے لاٹ دی وی پرواہ نہیں کردا تے خوشی وچ پھلیا ماں دا وی نرادر کرنوں نہیں ٹلدا۔

جٹّ نہ جانے گن کرا، چنا نہ جانے واہ : اس آکھان وچ جٹّ تے چھولیاں دے لچھن دسے گئے ہن۔ جٹّ کیتی نوں نہیں جاندا تے چھولیاں واسطے بہتی واہی کرن دی لوڑ نہیں ہندی۔

جٹّ پنج نہیں سہندا، پنجاہ سہِہ لیندا اے : اس اکھان وچ جٹّ دے البیلے سبھاء دا ذکر اے۔ جھلّ جائے تاں سو گلاں جھلّ جائے تے اڑ باے تاں اک وی نہیں جھلدا۔

جٹّ فقیر گل گنڈھیاں دی مالا : اس اکھان وچ جٹّ دی سادگی وئکت کیتی گئی اے۔ جدوں اس دا دل سادھ بنن تے آ گیا، گھروں گنڈھے (پیاز) لے کے مالا بنا لئی، کون مالا لین جائے۔

جٹّ بھیلی دیسی، گنا نہ دیسی : دیکھو ‘جٹّ گنا نہیں دیندا، گڑ دی بھیلی دیندا ہے’۔

جٹّ مہیاں سنسار قبیلہ گالنا (گالدے) جاں ککڑ، کاں، کراڑ قبیلہ پالنا (پالدے): جدوں کوئی بندہ اپنے ہی خاندان جاں جاتی نوں نقصان پہنچاؤن والیاں حرکتاں کرے، ادوں کہندے ہن۔

جٹّ مویا جانیئے جاں تیرھواں ہووے : مطلب ایہہ اے کہ جٹّ اتنا سخت-جان ہندا اے کہ چھیتی چھیتی مر کے وی قابو نہیں آؤندا!

جٹّ یمھلا خدا نوں لے گئے چور : دیکھو ‘جٹّ ہویا کملا، خدا نوں لے گئے چور’۔

جٹّ یار نہیں تے کنگ ہتھیار نہیں : کہندے نے جٹّ کسے ویلے وی بناں کارن وگڑ سکدا اے، اس دی یاری تے کوئی اعتبار نہیں۔

جٹّ وگاڑے مرشد نال، جاں بولے تاں کڈھے گال : اس اکھان وچ جٹّ دے کسوتا ہون ول اشارہ اے۔ جدوں جٹّ پٹھا ہو جائے تاں کسے پیر مرشد دی وی پرواہ نہیں کردا تے گالھ توں بناں کسے نال بولدا نہیں۔

جٹّ تیرے نال بری ہوئی، باہر تاں تیرے چھولے بھج گئے، گھر آئیوں تاں کڑی ہوئی : جٹّ دے گھر پتر جمن دی بڑی خوشی ہندی اے کیوں جو پتر بانہہ بن کے بھار ونڈاؤندے ہن۔ جدوں باہر تاں اس دے چھولے بھجّ جان نال نقصان ہو جائے تے گھر آؤن تے کڑی جمن دی خبر ملے تاں جٹّ نال آپ بری ہونی ہوئی۔

جٹی چارے تھوک سواردی، اکو ویلے انّ تمبدی، بال کھڈاؤندی، چڑیاں موڑدی تے لیلے چاردی : اس اکھان وچ جٹی دے سچجے تے کامے سبھاء دی تعریف کیتی گئی اے۔ مطلب ڈریکٹ ہن۔

جٹی پا مہیڑو (کھٹی لسی سمیت گھیؤ) آندا ٹھاکر چاڑھی وٹی (نقلی تول) جٹی جاتا ٹھاکر مٹھا ٹھاکر جاتا جٹی، نہ مٹھا ٹھاکر نہ مٹھی جٹی، سودا وٹو وٹی : جدوں ٹاکرے تے دوویں دھراں اک توں اک ودھ چلاک تے ہشیار ہون ادوں کہندے ہن۔

جٹے (جٹّ) نوں کسے بھل بھلایا، ٹبر لے کے بواے آیا : جدوں کوئی منہ رکھنی دی اوپری جہی ہمدردی نوں سچی سمجھ کے کجھ لین واسطے آ جائے ادوں کہندے ہن۔

جاں جٹّ دی پکی بیائی ، کسے نوں پھپھی کسے نوں تائی، جاں جٹّ دے ڈڈے پکے، سکی ماں نوں مارے دھکے : جٹّ دے جیون دا پکھ اس اکھان وچ درسایا گیا اے۔ مطلب اے اپنے مطلب لئی ہر کوئی مٹھا بن جاندا اے۔

اچا برج لاہور دا…

‘اچا برج لاہور دا…’ تک پنجابی لوکگیتاں دا اجیہا مہاندرا اے جس وچ بدلاء کیتے بغیر اس توں اگلیاں تکاں وچ گیت کاراں نے آپو اپنے انداز نال تبدیلی کردیاں اس گیت نوں نویں پچھان دین دا اپرالا کیتا۔ کسے حد تک اوہ کامیاب وی راے ہن۔ اس گیت نوں گاؤن والے گائکاں وچوں لوک گلوکار سریندر چھندا نے سبھ توں ودھیرے شہرت حاصل کیتی اے۔ اس نے ایہہ گیت ‘اچا برج لاہور دا، تے میں کھڑی سکاواں کیس…’ دے روپ وچ سروتیاں ساہمنے رکھیا۔ سرحد پار ایہہ گیت بدلیاں ہوئے شبداں ‘اچا برج لاہور دا، ہیٹھ وگے دریا وے ماہیا…’ نال گایا گیا۔ اک ہور پاکستانی فنکار نے اس گیت وچ پھیر بدل کردیاں اس دے بول اتے مطلب بالکل بدل دتے: ‘اچا برج لاہور دا، جتھے بلدے چار چراغ۔ اک پاسے دا داتا وارث، اک دا مادھو لال۔ اک پاسے شاہ عنایت، دوجے پاسے شاہ جمال…۔’ سرحد پار دے اک ہور گیت کار نے اس دے بول بدل کے اس طرحاں پیش کیت- ‘اچے برج لاہور دے، جتھے وسدے چار مشال۔ اک پاسے میاں میر دی بستی، اک دا شاہ جمال۔ اک پاسے دا داتا مالک، اک دا مادھو لال…۔’ اک پاکستانی ناول کار اشفاق احمد نے ‘اچے برج لاہور دے’ سرلیکھ ہیٹھ ناٹک دے روپ وچ اک کتاب وی لکھی اے۔

بھارت اتے پاکستان دے ‘اچا برج لاہور دا…’ گیت نال متعلق مطلب تے مطلب آپس وچ بالکل میل نہیں کھاندے، پر ایہناں وچ لاہور دا اچا برج سانجھا رہا۔ اک سچائی ایہہ وی اے کہ گیت کاراں تے فنکاراں نے اس لوک گیت صدقہ خوب شہرت حاصل کیتی، پر اوہ چاہ کے وی لاہور دے اچے برج نال انصاف نہیں کر سکے۔ کیوں جو ایہناں گیتاں نوں سنن والے سروتے اج وی لاہور دے اچے برج دی اصلیت، ہوند اتے اتہاس توں پوری طرحاں بے خبر ہن۔

لوکگیتاں وچ محض تکبندی لئی استعمال کیتے گئے ‘لاہور دے اچے برج’ شبد اتھوں دے شاہی قلعے دے سمن برج لئی ورتے گئے ہن جس دی مغل اتے سکھ اتہاس وچ خاص اہمیت رہی اے۔ فارسی وچ سمن برج نوں مثمن برج کیہا جاندا اے جس دا مطلب ہندا اے اٹھ بھجاواں والا برج۔ لاہور دے اچے برج ناں نال لوکگیتاں راہیں مشہوری حاصل کرن والے شاہی قلعے دے سمن برج دی اساری مغل بادشاہ اکبر نے کروائی سی۔ مغل بادشاہ شاہ جہاں اس برج نوں اپنی رہائش وجوں استعمال کردا رہا۔ افغان حملہ آور احمد شاہ درانی نے لاہور فتح کرن تے اسے برج وچ اپنا دربار سجایا۔ 27 نومبر 1798 نوں جدوں شیر-اے-پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ نے احمد شاہ درانی دے پوترے شاہ زمان نوں للکاردیاں تن وار اس برج تے حملہ کیتا، اس ویلے اوہ اتھے ہی ٹھہریا ہویا سی۔ مہاراجے نے لاہور تے اختیار کرن توں بعد اس یادگار دی نوَ-اساری کروائی، پر پرانے ڈھانچے وچ کوئی تبدیلی نہیں کیتی۔

لاہور دے قلعے دے شیش محل نال لگدے اس یادگار نوں شیر پنجاب اپنے نجی تے لاہور دربار دے دفتری کارجاں ہتّ استعمال کردا رہا۔ انہیں دنیں دریا راوی اس یادگار دیاں باہری دیواراں نال کھہِ کے لنگھدا سی اتے دریا وچ برجاں دے پرچھاویں وکھائی دندے سن۔ شاید اسے مورت نوں ‘اچا برج لاہور دا، ہیٹھ وگے دریا وے ماہیا…’ گیت دے روپ وچ کلمبدھّ کیتا گیا ہووے۔ موجودہ ویلے دریا اتھوں تقریباً ساڈھے تن کلومیٹر دور جا چکیا اے۔ دریا دے اس پرانے حصے نوں بڈھا دریا کہہ کے مخاطب کیتا جاندا اے۔

الیگزینڈر برنز نے 1831 وچ ثمن برج ویکھیا اتے اپنے سفرنامے وچ بڑی خوبصورتی نال اس دا ویروا درج کیتا۔ اوہ لکھدا اے کہ کمریاں دے اندر کچّ دیاں بوتلاں وچ رنگ-برنگا پانی پایا ہون کرکے روشنی وچ وکھرا ہی نظارہ دکھ رہا سی۔ اسے بھون وچ مہاراجے دا رات نوں سون والا کمرہ وی سی جتھے اس دی چاندی دی کرسی رکھی ہوئی سی۔ اس بھون دیاں دیواراں نوں کشمیری شالاں نال سجایا گیا سی۔ اس بھون وچ جنا وی فرنیچر رکھیا ہویا سی، اوہناں سبھ تے چاندی تے سونے دے پترے چڑھے ہوئے سن۔ شاہی مہماناں دے منورنجن لئی مہاراجے ولوں اتھے ہی محفلاں سجائیاں جاندیاں سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنے حکمرانی دور دوران ہی اس دے پاس سنگمرمری اٹھ-درا اساریا۔ شاہی شانو-شوکت دے گواہ راے اسے سمن برج وچ انگریزی حکمرانی ویلے دسمبر 1846 وچ مہارانی جند کور نوں قید کرکے رکھیا گیا اتے بعد وچ اگست 1847 وچ اس نوں شیخپورا دے قلعے وچ نظربند کر دتا گیا۔ اس طرحاں لوکگیتاں وچلا ایہہ ‘اچا برج’ بنام لاہور دے قلعے دا سمن برج لوکگیتاں دا مہاندرا ہون دے نال-نال سکھ اتہاس نال متعلق کئی اہم واقعے دا گواہ رہا اے۔

لوک ورثے دا انکھڑا انگ ‘ڈھول’

‘ڈھول’ برصغیر دے لوکاں دا ہرمن پیارا اتے خاص کرکے پنجابیت دے پچھان-چنہ•اں دا سروت نقطہ اے۔ اس دی آواز وچوں پنجابیاں دا ساہس، البیلاپن، انکھ، ویرتا اتے موج-مستی ڈلھ  ڈلھ  پیندی اے۔ پنجابیاں دے سبھاء دی کرڑائی اتے مٹھاس اس وچوں، اکو تھاوے اک رس ہو کے گلتان ہوئی جاپدی اے۔ پنجابی لوکتا دی تریکالی گونج اتھوا دھنّ اس(ڈھول) دے تال وچوں نکل کے، سہج عمل تھانیں لوک-نفسیات دی پروانگی حاصل کردی ہوئی پیڑھی-در-پیڑھی اگانھ پرواہمان ہو رہی اے۔ ڈھول پنجابیاں دا اوہ مڈھ-قدیمی ساز اے، جس وچوں پنجابیاں دے کردار اتے سبھیاچار دیاں وکھ وکھ پرتاں کھل دیاں اتے وگسدیاں ہوئیاں پرتیت ہندیاں ہن۔

ڈھول نوں لوک-سنگیت دا بنیادی ساز وی منیا جاندا اے۔ ڈھول اوندھ-سازدھ گٹھ دا پرمکھ ساز اے۔ ایہہ اپنی بنتر، گھاڑت،اتہاس، آواز اتے قسماں صدقہ ولکھن اہمیت رکھدا اے۔ اس دی ایہہ اہمیت سابق اتہاس کال-کھنڈاں توں پرچلت رہی اے۔

عمرانیات اتے سماجی مفکران سوچ-نظر توں اسیں جاندے ہاں کہ انسان جاتی نے جدوں ہوش سنبھالنی شروع کیتی، اس نے اپنے اتے اپنی جاتی جاں قبیلے دے ہور مال-اسباب اتے جاناں دے رکھ-رکھاؤ، بچاؤ اتے سنبھال لئی پہلاں پہل کسے ‘اوندھ ساز’ جو ڈھول دا ہی پہلا کوئی روپ ہو سکدا اے، دا اساری کیتا ہووےگا۔ اجیہا نشان سانوں کجھ اک سروتاں توں وی ملدا اے، جن•اں وچ اشارہ اے کہ مانو نے اپنے مڈھلے کمیونیکیشن روپ نوں سنکیتک طور تے دوری تک، جتھے کہ اس/ان•اں دی آواز نہیں سی پجّ سکدی، اتھے آواز پہنچان خاطر ‘ڈھول’ دے مڈھلے روپ نوں سرجیا اتے اس نوں استعمال کیتا سی۔ ‘ڈھول’ دا ایہہ مڈھلا روپ ان•اں نے اپنے کول شکار راہیں حاصل جانوراں دی کھلّ نوں،دھرتی وچ ٹوآ پٹّ کے، اس اپر اس نوں کلیا نال گڈّ کے تے اوہدے تے چوٹاں مار مار کے بنا لیا سی۔ اجیاے ساز دا الیکھ ویداں وچ وی مہیا اے، اتھے اس ساز نوں ‘بھو ددمبھی’ مطلب ‘دھرت ساز’ دا ناں دتا گیا اے۔ آدی مانو دا ایہہ ساز ‘ڈھول’ دا پہلا روپ سی۔ اس اپرنت ان•اں(آدی قبیلیاں) نے لوڑ سمجھی کہ دھرتی دے وچوں آواز پیدا کرن نالوں دھرتی دے اتوں کیوں نہ اجیہی آواز پیدا کیتی جاوے۔ سٹے وجوں وڈے تے چوڑے درختاں دے تانیاں نوں وچوں کھوکھلا کرکے، اس دے اپر چمڑے دے پڑاں نوں اس طرحاں جڑِھآ جاں مڑِھآ جان لگ پیا کہ اس دے وچوں ہوا کسے پاسے باہر نہ نکل سکے۔ سٹہ ایہہ ہویا کہ ان•اں دا ایہہ ‘ڈھول’ ان•اں دے رکھ رکھاؤ، ہور قبیلیاں نوں مدد دین اتے مدد لین توں علاوہ ان•اں دے منورنجن دا وی چنگا زریعہ بن گیا۔ شکار کھان ویلے، کسے جت ویلے جاں کسے ہور خوشی دے اوسر تے ایہہ ساز وجنا ضروری ہو گیا۔ اس طرحاں ‘ڈھول’ سابق-اتہاس، کال-کھنڈاں وچ پرچلت رہا مڈھ-قدیمی ساز اے۔ راج درباراں ‘چ بھاوے اس نوں ستکار یوگ اتے ملنیوگ ستھان نہیں ملیا پر پھر وی انہاں دے سوچنا-جگتنا دے پاسارے نال ایہہ ضرور جڑیا رہا اے۔

لوک-ساز ‘ڈھول’ دی بناوٹ اتے اس دی بنتر لئی ورتی جان والی سامان آسان اتے سوکھیا ہی مہیا ہو جان والی اے۔ پنجاب وچ ودھیرے کرکے امب دی لکڑی توں اتے باہری صوبیاں وچ جتھے امب دی لکڑ مہیا نہیں ہندی اتھے کٹہل،نمّ جاں اجیہی پخت قسم دی کسے ہور لکڑ توں اس دا کھول بنا لیا جاندا اے۔ اس کھول دی بنتر بیلن سائز دی ہندی اے۔ اس لکڑ دی گیلی نوں وچوں کھوکھلا کرکے باہری روپ ‘چ بیلن سائز دے دتا جاندا اے، دوہاں پاسیوں خالی رہن دتا جاندا اے، جس اتے اوٹھ جاں بکرے دی کھلّ، جو چنگی تر•اں تیار کیتی گئی ہندی اے، نوں مڑھ  دتا جاندا اے۔ ڈھول دے سائز نوں لمبائی دے رخ 70-80 سینٹیمیٹر تک رکھیا جاندا اے۔ چوڑائی دے رخ گولائی نوں لگبھگ وچکاروں 35 سینٹیمیٹر اتے باہری دوہاں مونہاں ول، جدھر چمڑہ جڑِیا ہندا اے، لگبھگ 30-32 سینٹیمیٹر تک رکھیا جاندا اے۔ بھارت دے ہور پرانتاں وچ ڈھول کے سائز، لمبائی، گھیرا آدی متعلق بھنتا وی اے۔ ہر ڈھول وچ دوہاں مونہاں/پاسیاں تے جتھے لکڑی دے بیلن سائز دا چمڑہ مڑِیا جاندا اے، اس کنارے اتے(دوہی پاسیں) اوٹھ دی کھلّ دی اک رسی نما بنّھی جاں مڑی جاندی اے، جس وچ سوت دیاں پکیاں ڈوریاں وٹّ کے سمیت لوہے جاں پتل دے چھلیا دے،پروء دتیاں جاندیاں ہن۔ اک ہور کنڈل وی پایا جاندا اے، جو ان•اں ساریاں رسیاں دا کنٹرول رکھن وچ معاون سدھ ہندا اے۔ سوت دیاں ڈوریاں انگریزی دے اکھر ایکس(X) جاں کانٹے دی شکل وچ سوتربدھّ جڑیاں جاندیاں ہن، تاں جو چمڑہ ڈھلا پین تے چھلیاں نوں کھچّ کے، مطلب رسیاں کسّ کے، ڈھول نوں کسیا جا سکے۔ ڈھول تیار کرن ویلے اس دے پڑے نوں اندروں اک خاص قسم دا مسالہ وی لگایا جاندا اے،تاں جو تھاپ مارن ویلے اس وچوں موٹی اتے گرجویں آواز کڈھی جا سکے۔

ڈھول نوں وجاؤن واسطے دو تر•اں دیاں سوٹیاں(چھڑیاں) دا استعمال کیتا جاندا اے۔ اک ہتھ وچ (عامَ طور تے سجے ہتھ وچ) موٹی سوٹی، جس نوں ڈگا وی کیہا جاندا اے، جو ڈھول دے چمڑے تے وجن والے پاسیوں پرشن چنہھ  وانگ اگیوں گول اتے پچھے ہتھ ‘چ پھڑ•ن والے تھاں توں سدھی ہندی اے۔ دوسری چھڑی جاں سوٹی، جو عامَ تور تے کھبے ہتھ وچ ہندی اے، اوہ سدھی بانس دی بنی ہوئی پر پتلی چھڑی ہندی اے، اس نوں ‘کانی’ وی کیہا جاندا اے۔ سانجھے پنجاب وچ، مغربی پنجاب دا سیال کوٹ اتے گجرات ظل•ا ڈھول بناؤن تے وجاؤن والیاں لئی کافی مشہور رہا اے۔ دیش دی ونڈ اپرنت ایدھرلے پنجاب دے کئی نگراں وچ ڈھول بناؤن والے، ڈھول ویچن والے مہیا ہن پر امرتسر اتے پٹیالہ اس کم لئی خاص اہمیت رکھدے ہن۔ لدھیانہ تے جالندھر وکھے وی اجیہی لوک-سرجن کلا دیاں ادہارناں مہیا ہن۔

ڈھول وجدا ویکھ کے بھاویں ہر انسان چتو لیندا اے کہ اوہ وی ڈھول وجا سکدا اے پنرتو ایہہ بالکل سوکھا کم نہیں اے۔ ڈھول وجاؤن وچ ودھیرے پرابین اوہو ہی ہن جن•اں نے ایہہ کلا پیڑھی-در پیڑھی ورثے وچ مطلب اپنے بزرگاں توں گرہن کیتی اے۔ عامَ ڈھولیاں نوں پیشاور ڈھولی بنن ہتّ اجیہی کلا ماہر ڈھولیاں توں سکھنی پیندی اے۔ پنجاب وچ اجیہا کم کرن لئی ڈوم،جوگی،بھرائی،شیخ جاں بازی گر ذاتیاں دے لوک خاص مہارت رکھدے ہن۔ پر ہن ایہہ کسب انہاں ذاتیاں تک محدود نہ رہِ کے ہور جاتی دے لوکاں نے وی اپناؤنا شروع کر لیا اے۔ پنجاب وچ ہمیشہ کھلو کے جاں ہولی ہولی تردیاں پھردیاں ہی ڈھول وجاؤن دی پرمپرا رہی اے،پر اجوکے دور وچ سٹیجی لوڑاں نے اجیہی آسان اتے سادی پیشکاری وچ تبدیلی لے آندی اے، جس دا نشان خاص سٹیجی پروگراماں،جن•اں وچ گیت-سنگیت منڈلیاں جاں آرکیسٹراں آدی ہن،وچوں ملدا اے۔

ڈھول وجاؤن عمل دیاں بہت ساریاں پرتاں،بھنتاواں اتے ونگیاں ہن۔ جو ہریک اپ-کھیتر جاں پرانتک لوکاں دے انسانی ہاواں-جذبات، پرکرتک وایومنڈلاں، علاقائی لوڑاں، رہُ-ریتاں، میلیاں-مساویاں اتے ہور منورنجن دے زریعاں دے اظہار اتے کمیونیکیشن حوالےآں وچوں جنمیاں اتے وگسیاں ہوئیاں ہن۔

دیوی-دیوتیاں، گورو-پیراں، فقیراں دیاں جگ•ا تے سکھنا لاہن جان ویلے ڈھول دیاں دھناں تے تھاپاں، سماجی رسماں-ریتاں جویں منڈے دے جم ویلے، منگنے ویلے جاں ویاہ دے موقعے وجدے ڈھول توں بھنّ ہندیاں ہن۔ سیاسی اتے انتظآمی مقصد لئی وجدا ڈھول محض اک آرڈر جاں اطلاع دا ہی واہک جاپدا اے،اس نوں سن کے کوئی بہتی خوشی نہیں ہندی، سگوں رجواڑا شاہی ویلے، چٹیاں بھرن، ہرزانے لگن دی اطلاع ملن دے حوالے ہی ملدے ہن۔

ڈھول تاں خموضوعاں دے ویلے ہی شوبھدے ہن، غمیاں ‘چ نہیں۔ اسے کرکے لوک-ساہت سرجنا اتے وششٹ ساہت سرجنہاریاں نے ڈھول نوں خاص اہمیت دے کے اس دی ہر پکھوں سلاہتا کیتی اے :
پہلاں تاں نام لین رام دا، جنّ•ے ساری دنیا وسائی
دوجا تاں نام لینا مائی باپ دا، جنّ•ے دنیا وکھائی
چڑِ•آ تاں چیت-وساکھ، سرادھیا دھرم ہوئے

وجیا ڈھول آپ رام جی پنّ گنے۔ساہت دے ہور روپاں توں بناں لوک –سمرتی، لوک-وشواساں،اکھاناں،لوک سیانپاں، محاوریاں اتے بجھارتاں جاے لوک-ساہت دے روپاں ‘چ وی ڈھول دا خاص ذکر اے۔

نرسندیہ، ڈھول پنجابیت دی آن تے شان اے۔ ڈھول پنجابیاں دی عزت، آبرو، بیرتا، نڈرتا، ساہس، قربانی، پیار، تیاگ اتے موج مستی دا ناں اے۔ ربّ کرے خموضوعاں دے ڈھول وجدے رہن، سچے سچے پرابین ڈھولیاں دیاں پیڑھیاں اگے ودھدیاں رہن۔

پنجاب دی رہن سہن

بدلاں توں متاثر رہن سہن    

دنیا دا اوہ حصہ جتھے سال دا بوہتا سماں بدل چھائے رہن، برسات ہندی رہے، برف پیندی ہووے اتے برفانی ہواواں دے نال دھند، کوہرا چھایا رہے، سلھ، سلھابا اتے ہنھیرا رہے، بدلاں ولوں متاثر رہن-سہن، کھان-پین، پہراوا، کم-دھندے، گھراں، شہراں دی بنتر سورج ولوں متاثر رہن-سہن توں بڑی وکھری ہندی اے۔ پنجاب دے رہن-سہن دے پرکھیپ وچ اک پاسے "ربا ربا مینہہ ورسہ، ساڈی کوٹھی دانے پا" دیاں ارداساں ہن، دوجے پاسے اسیں بدلاں ولوں متاثر موسم توں چھیتی ہی اکّ وی جاندے ہاں۔ اس لئی مثال وجوں ایہہ اکھوت کہی جا سکدی اے کہ "لوکیں باراں سالاں دا سوکا تاں برداشت کر لیندے ہن پر باراں گھڑیاں دا مینہہ برداشت نہیں کر سکدے۔" پنجاب وچ مکھ طور تے اجیہا موسم ساؤن بھادروں دیاں مانسون بارشاں دے دناں وچ آؤندا اے۔ پنجابن مٹیاراں پینگھاں جھوٹدیاں ہویابدلاں جویں قدرت دا، بنسپتی دا، اشنان کرا کے شنگار کیتا ہووے، باغاں وچ کوئلاں بولدیاں ہن اتے فصلاں دنوں دن پلر کے ودھدیاں ہن۔ مٹیاراں پینگھاں نال پپل دیاں ٹیسیاں نوں چھونہدیاں ہن۔ تیاں وچ گدھا اتے لوک-گیت مچل اٹھدے ہن۔ ساویاں دے دناں وچ کھیراں، پوڑے اتے مالھپوڑے طلے جاندے ہن۔ پر سلھ، سلھابا، ہمس، لگاتار بارشاں کرکے کپڑیاں نوں الھی لگ جاندی اے۔ دالاں، کنک، چھولیاں نوں سسری-ڈھورا لگ جاندے ہن۔ گڑ، شکر موسم وچلی سلھ نال گڑچّ ہو جاندے ہن۔ ساؤن دی مستی توں چھیتی ہی لوک اکّ جاندے ہن۔ سکا بالن مکّ جاندا اے، سلھے بالن نال روٹی پکاؤنی سوانیاں لئی چیلنج بن جاندی اے۔ ایہہ موسم اتے بدلاں دا اثر پنجاب وچ دو-ڈھائی مہینے رہندا اے۔ سال دا پنجواں چھیواں حصہ ہون دے باو جود اس موسم دی ساڈے گیتاں، بولیاں، کھان-پین، پہراوے وچ ڈونگھی چھاپ اے۔

    قادر دی قدرت دا پنجاب دے رہن-سہن تے اثر تریخی پرکھیپ دی روشنی وچ ہور واضع ہو جاندا اے، جدوں اسیں ایہہ سمجھدے ہاں کہ جتھے اج-کل پنجاب دے میدان ہن، کدی اتھے ٹیتھیز ناں دا سمندر لہراؤندا سی۔ ٹیتھیز ساگر دے اک پاسے انگارالینڈ اتے دوجے پاسے گونڈوانالینڈ دے بھوں-ٹکڑے سن۔ دھرتی دیاں اتھل-پتھل دیاں طاقتاں کرکے ایہہ ٹکڑے سرکنے شروع ہوئے جس دے فلسروپ نہ صرف ہمالیا پربت ہوند وچ آئے، گنگا-جمنا دے وڈا میداناں دے نال نال پنجاب دا وڈا میدان وی ساگر وچوں ابھر کے ہوند وچ آیا۔ گنگا جمنا دے میداناں دی قدرتی ڈھلان مشرق اتے دکھن-مشرق ول سی جدکہ پنجاب دے میدان وچ سندھ ندی اپنیاں معاون ندیاں نال دکھن-پچھم ول نوں وہن لگی۔ انج ہمالیا پربت توں شروع ہو کے ایہہ دریا جد دکھن پچھم نوں وہن لگے تاں اتہاس دور توں ہی ایہہ میدان اک وکھری اکائی وجوں قائم ہویا۔ سندھ اتے اس دیاں معاون ندیاں نے پہاڑاں توں لکھاں من مہین زرخیز مٹی اس میدان وچ ہڑھاں راہیں پھیلانی شروع کیتی جس کرکے پہلاں اس علاقے نوں سپت سندھو اتے بعد وچ ستلج، بیاس، راوی، جہلم اتے جھناں دے وہن دا علاقہ، پنج دریاواں دی دھرتی پنچند، اتھوا پنجاب کیہا جان لگا۔

    سمندر وچوں ابھرن کرکے اتے پہاڑاں توں آئی میہنہ زرخیز مٹی، جو ہڑھاں نال سالو-سالو آؤندی رہی، صدقہ پنجاب دا میدان دنیا بھر دے زرخیز خطیاں وچوں اک بن کے ابھریا۔ اس دھرتی اتے جنگلاں، منڈاں، بیڑاں، بیلیاں دی بھرمار ہو گئی۔ مونسون والے بدلسمندر توں جیٹھ-ہاڑھ دے مہینیاں وچ اس دھرتی تے سورج دی تپش نال گھٹ ہوا دے دباء دا کھیتر پیدا ہو جاندا۔ ہوا دے اس گھٹ ہوا دے دباء دے کھیتر ول قدرت اپنا سمتول برابر کرن لئی وار چپھیرے توں ہوا نوں کھچدی۔ اوہ ہوا جو عرب ساگر اتے بنگال دی کھاڑی ولوں اس پردیس ول آؤندی ساگر دے تل توں گزرن کارن پانی نال بھرے بدلاں دی شکل وچ پنجاب دے میدان دا رخ کرکے جد ہمالہ پربت دی اچائی نال ٹکراؤندی تاں اس علاقے وچ ورکھا دا کرن بندی۔ اس برکھا نوں مونسون بارش کیہا جاندا۔ مونسون دی ایہہ بارش پنجاب دے اوہناں وڈا علاقیاں وچ جتھے نیڑے-تیڑے دریا نہیں سن، کھوہاں اتے نہراں دی سہولت نہیں سی، اجیاے علاقیاں وچ برانی فصلاں نوں لوڑیندے پانی دی ضرورت پوری کرکے بھرپور فصلاں اگاؤندی۔ بریک زرخیز مٹی، دریاواں دا پانی اتے جتھے پانی نہیں سی اتھے مونسون بارش کرکے پنجاب دا ایہہ علاقہ کھیتی-پردھان بن کے ودھن-پھلن لگا۔

    اس علاقے وچ پسوآں دی مدد نال کھیتی ہون لگی، لہرا کے فصلاں پلمدیاں، جس کرکے اتھے فصلاں دی لوڑ توں زیادہ اپج نوں ویوپار وجوں ورتیا جان لگا۔ مطلب اتھے دی اپج دے کے وٹے وچ دوجے پردیساں توں ہور لوڑیندیاں وستاں دا ویوپار شروع ہویا۔ ویوپار نال خوش حالی تکنیک اتے اس علاقے وچ سندھ گھاٹی دی رہتل دے اچتم سکھر، ہڑپا ورگے شہراں دا ترقی ہویا۔ سندھ گھاٹی دی رہتل وچ جو صلاں ملیاں ہن اوہناں دے سنکیتاں مطابق اتھے، رکھ-پوجا، پسو پنچھیاں دی پوجا، ناری-پوجا، خاص کرکے عورت دے ماں روپ دی پوجا دے نال دیوَ-مرداں دی پوجا وی شامل سی۔ خیال کیتا جاندا اے کہ جس دیوَ مرد دی پوجا کیتی جاندی سی اوہ شو جی دا آدی روپ سی جس نوں دراوڑ پوجدے سن۔ اتہاس دے ماہر اس گل اتے اجے تک اک مت نہیں ہوئے کہ سندھ گھاٹی دی رہتل کویں اچانک تباہ ہو گئی اتے اتھے آریئن مول دے لوکاں دا کویں دبدبا ودھ گیا۔

    شانتمئی کھیتر دی جھلکسمندر توں ہزاراں میل دور دریاواں دے وہن دا ایہہ علاقہ ہریا-بھریا، شانت اتے رمنیک تھاں، دھرم، بھرفتار فلسفے اتے سوچ وچار لئی آمورت چوگردا سی۔ اس شانت اتے رمنیک چوگردے وچ رشیاں-منیاں تپ کیتے، ہون اتے یگّ کیتے جسدے فلسروپ اتھے آریئن مول رہتل نال جڑیاں بلی، ہون، یگّ، آہوتی آدی مذہبی رہُ-ریتاں دا ترقی ہویا۔ ایہہ پرمپرا بڑی بلوان اے جس ماتحت یعقین کیتا جاندا اے کہ پنچ-ندچ دی اس شانت اتے رمنیک دھرتی اتے وید، شاستر اتے پران رچے گئے۔ بھارت دے دو پرمکھ مذہبی گرنتھاں رمائن اتے مہامبھارت دے کئی پاتر پنجاب دے علاقے وچ وچردے کیاسے جاندے ہن۔

    ویداں، شاستراں، پراناں اتے سمرتیاں دی لڑی نے پنجاب دے رہن-سہن نوں مذہبی رنگت دتی۔ خاص کرکے منو-سمرتی دی بنیاد اتے سماج دی چار طبقےآں وچ ونڈ اتے کوٹلیا دے مطلب شاستر نے مذہبی بنیاد دے کے ہر فرقے، ہر جات نوں خاص کم دھندے لئی مقررہ کر دتا۔ سماج، جاتپات تے کم-دھندیاں دے بڑے جٹل ورگی کرن وچ ونڈیا گیا۔ مذہبی وہار وچ کرمکانڈ دا فلسفہ یعنی "کم کرو اتے پھل دی اچھا نہ کرو" قائم ہو گیا۔ کس جات نے کس جات نال روٹی-بیٹی دا ناطہ رکھنا اے کس جات توں لئی کہڑی کھان-پین دی وستو بھٹی جائیگی کہڑی نہیں، آدی بہت سارے مذہبی نیم سماج نوں سمت نردیس دین لگے۔ پہلاں پہل ایہہ مذہبی نیم سہج اتے اسارو قدراں-قیمتاں قائم کردے سن، پر ویلے دے بیتن نال کم دھندیاں، جاتاں-پاتاں دی ونڈ، سماج دی ونڈ بن کے جبر-ظلم دا بنیاد بن گئی۔

    آریئن مول دے لوکاں پنجاب دے علاقے نوں وہاؤن-سنوارن لئی مذہبی وشواساں عقیدیاں نوں بنیاد بنایا۔ قدرت دے اوہ سارے تتّ مطلب سورج، بارش، اگّ، مٹی، پون، سپّ، رکھ، جو کھیتی دے پیداوار وچ یوگدان پاؤندے سن اوہناں دی پوجا ہون لگی۔ انسان اتے قدرت دے تالمیل وچ پسو اک اجیہی اکائی سن، توانائی دا سروت سن جنہاں نے پنجابیاں دے ڈولیاں دی طاقت نال مل کے، میداناں دیاں ہکاں پھول وکھ-وکھ طرحاں دیاں فصلاں اگاؤن دی صلاحیت وچ اگھا یوگدان پایا۔ پسو کھیتی باڑی وچ توانائی دا مکھ سروت ہون دے نال نال آواجائی دا مکھ وسیلہ بن گئے، اس حوالہ وچ بلد اتے گاں، گاں دا دودھ، گاں دا گوہا، گاں دا پیشاب،گرو گوبند سنگھ جی اپنے نیلے گھوڑے نال اک کندھ-چتر وچ گاں نوں ماں سامان ستکار ملن لگا۔ گاں دی پوجا ہون لگی۔ پسو بچیاں وانگ پالے جان لگے اتے مذہبی پوجا دا چنہ ہون دے نال نال گھر دے جیاں ورگا درجہ رکھن لگے۔ پسو معاشی وسیلہ بن گئے اتے پنجابیاں نے سردیاں وچ پسوآں نوں اپنے سون والے کمرے وچ بنھنا شروع کر لیا۔

    پسوآں دی پنجابی رہن-سہن وچ امٹّ چھاپ کئی پکھاں توں واضع ہندی اے۔ جویں جنج دا گھوڑیاں، اوٹھاں، ہاتھیاں، گڑبیلاں تے جانا، لوک-گیتاں وچ ویاہ ویلے گھوڑیاں گاؤن دی صنف، لوک-قصیاں وچ رانجھے دا ہیر دیاں مجھاں چارنا، مرزے دی بکی، پنوں نوں اوٹھاں والیاں دا چکّ کے لے جانا۔ گرو گوبند سنگھ جی دا نیلا گھوڑا، ہتھ اتے باز۔ پنجاب دیاں وکھو-وکھریاں لڑائیاں وچ پسوآں دا یوگدان، نہنگ سنگھاں دی گھوڑیاں دی فوج، ساڈے کندھ-چتراں وچ گھوڑے، اوٹھاں ہاتھیاں دا چترن، مٹیاراں ولوں سیائی-کڈھائی دے وکھو-وکھرے ٹانکیاں وچ اوٹھاں، گھوڑیاں، ہاتھیاں، شیراں، بگھیاڑاں، ہرناں، بلداں آدی دے رنگ برنگے سائز اگھاڑنے بڑے واضع اشارہ ہن کہ پسوآں دا ساڈے رہن-سہن وچ کنا اہم اہمیت رہا اے۔

    سبھیاچار دے ماہر ایہہ مندے ہن کہ ہر پرمکھ فصل اک نویکلا رہن-سہن سرجدی اے۔ جس علاقے وچ باجرہ زیادہ ہندا اے اتھے 'کٹّ کٹّ باجرہ میں کوٹھے اتے پاؤنی آں' جتھے امب زیادہ ہون اتھے 'انبیاں نوں ترسینگی چھڈّ کے دیس دوابا'، جتھے کپاہ زیادہ ہندی اے اتھے 'چٹیاں کپاہ دیاں پھٹیاں ہائے نی پتّ ہرے بھرے، آکھ نی ننانے ویر نوں کدی تاں بھیڑا ہسیا کرے'۔ کپاہ نال جڑے کم دھندے رہن-سہن نوں کھڈیاں، نواراں، کھیساں، دریاں دی انائی، سوت کتن لئی رانگلا چرکھا، تکلے، ترنجناں دی شکل وچ متاثر کردے ہن۔ جتھے کنک زیادہ ہووے اتھے 'کنکاں تے کڑیاں دا ودھدے کہڑا پتہ لگدا اے' ورگے اکھان، گھنگنیاں، دلیہ، پوڑے، توڑی، پھلھے، کپّ آدی دا رہن-سہن اے۔ جتھے باسمتی مہکے اتھے 'جھونا انج چھڑیدا ہو'، کھیراں، جردے-پلاؤ، چولاں دی دیگ سکھنا، کدو کرنا، پنیری پٹنی آدی رہن-سہن دے انگ بندے ہن۔ انج ہر پرمکھ فصل آپو-اپنے علاقے وچ رہن-سہن دی ولکھنتا رکھدی سی۔ آزادی توں بعد ٹیوبولاں اتے نہراں دے جال نے رہن-سہن نوں سارے پنجاب دے وچ رلگڈّ کر دتا اے کیونکہ کجھ علاقے نوں چھڈّ کے ہن پنجاب دے ہر حصے وچ کنک، جھونا اتے کماد ہون لگ پیا اے بھانویں کتے-کتے منگپھلی اتے کپاہ، مکئیّ باجرے دی علاقائی ولکھنتا اجے وی اے۔

    پنجاب دی جغرافیائی حالت، یعنی دیس دے اتر-پچھم وچ ہون کرکے، مدھ ایشیا توں ہندے لگاتار حملیاں دی ہنھیرگردی اتے برچھاگردی کارن اتھے سدا ہی ااستحکام دا احساس رہا۔ ایہہ احساس 'کھادھا پیتا لااے دا باقی اہمدشااے دا' ورگے بولاں وچ ظاہر ہویا۔ ایہناں حملیاں کرکے تن طرحاں دے پرتکرم رہن-سہن دا حصہ بن گئے۔ کجھ لوک پنجاب دے ایہناں حملیاں وچ ہندی نت دی قتل و غارت توں پچھا چھڈا جاں پہاڑاں ول جا وسے جاں دیس دے دوسرے حصیاں وچ۔ کجھ لوکاں وچ کدی وی کسے حملے دا کوئی پرتکرم نہ ہویا، جو عزت پتّ لٹی گئی، لٹی گئی، جو بچ گیا اسے تے صبر کر لیا۔ تیجے اوہ انکھی لوک سن جہناں ایہناں حملیاں ساہمنے ہمیشاں سینہ تان کے جینا سکھیا۔ جدوں حملے دا زور ہندا وس لگدے مقابلہ کردے، چھاپامار-لڑائیمار دیاں تکنیکاں وجوں جنگلاں وچ ادھر-ادھر ہو جاندے۔ حملے دا زور گھٹدے ہی باز وانگ جھپٹا ماردے، گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں نوں گھر بناؤندے اتے حملہ آور جو دولت، لاج-پتّ، دھیاں-بھیناں لٹّ کے لجا رہا ہندا اوہ چھاپامار حملے وچ واپس جتن دی کوشش کردے۔

    ایہناں حملیاں کارن "لاہور دے جمیاں نوں نت مہماں" ورگے بول رہن-سہن دا حصہ بنے۔ صدیاں تک ایہناں حملیاں کارن ااستحکام دا راج رہا جس دے سٹے وجوں وکھ-وکھ کومل قلعواں، بھون اساری کلا، شہری یوجنابندی، راگ تعلیم، صنعت، شہراں دا ترقی آدی بہمکھی اتے سربنگی ترقی رنجیت سنگھ دور توں بناں نام-ماتر ہی ہویا۔ مغل دور دوران ابھرے صوفی متّ اتے بھرفتار لہر دی روشنی وچ پنجاب وچ سکھ دھرم پنگرنا شروع ہویا۔ سری گرو گرنتھ صاحب دی سنپادنا دا راگاں مطابق ہون کرکے سکھ مذہبی سنگیت دا ترقی ہویا جسنوں بعد وچ رنجیت سنگھ اتے اسدے سمکالین پٹیالہ آدی ریاستاں ولوں سرپرستی ملی۔ صدیاں توں غیرملکی حملیاں دے جھکھڑ نوں جھلدے پنجابیاں دے سبھاء وچ کھاڑکوپنا اتے کسے وی راجے مہاراجے دی این نہ مننا سہجے ہی ترقی یافتہ ہو گیا۔ سکھ دھرم دا ترقی حملیاں توں لتاڑی منوسمت نوں اچا چکن مطلب 'چڑیاں توں باج تڑاؤن' دے روپ وچ ہویا جسدا سکھر رنجیت سنگھ ویلے ہری سنگھ نلوے دی کمان ہیٹھ قابل قندھار دے اوہناں علاقیاں اتے حملہ سی جتھوں ہمیشاں پنجاب اتے حملے ہندے رہے سن۔ رنجیت سنگھ نے اوہ علاقے جت کے حملیاں دے تریخی دریا دا منھ ہی موڑ دتا۔ اس تریخی موڑ نے پنجاب دے رہن-سہن وچ سویمان اتے انکھ نال جیون دے گناں نوں ترقی یافتہ کیتا۔ ایہہ سویمان اتے انکھ نال جین دا ہی نتیجہ سی کہ انگریز پنجاب اتے بنگال نالوں پورے سو سال بعد قابض ہو سکے۔

    ویدانتک مذہبی فلسفے نے ایہہ وی مقرر کیتا کہ کویں نویں پنڈ، قصبے جاں شہر نوں وساؤنا اے۔ ایہناں پنڈاں، شہراں نوں وساؤن لئی تھاں دی چون کویں کرنی اے؟ انسانی آبادیاں دا روپ سائز کیہو جیہا ہوئےگا، کس پاسے اچّ طبقہ دے لوکاں دے گھر اتے کس پاسے سورن ہندواں دے گھر ہونگے۔ پنجاب دے پنڈاں اتے شہراں دے ناواں جویں رام تیرتھ، لاہور، قصور، گڑھ شنکر، دیویگڑھ، نینا دیوی، جالندھر، امرتسر، ترن تارن، انندپور توں پنجاب دے پنڈاں اتے شہراں دی اساری ویونت اتے ترقی وچ دھرم دا یوگدان آپ-مہارے واضع ہو جاندا اے۔ رہن-سہن وچ ایہہ یوگدان انا ڈونگھا اتے تریخی اے کہ اسنوں واضع روپ وچ سمجھن لئی کئی وکھرے لیکھاں دی لوڑ اے۔

    پنجاب دے موسم وچ اتی دی گرمی اتے اتی دی سردی نے پنجابیاں نوں اپنے گھراں، محلیاں، پنڈاں اتے شہراں نوں اس اتی دے موسم توں بچنا سکھایا۔ پنجاب وچ لمیاں اتی دیاں گرمیاں، ہمس والیاں برساتاں، چھوٹیاں پر اتی دیاں سردیاں وچ گھراں دیاں چوڑیاں اچیاں کندھاں، پرط-در-پرط موٹیاں چھتاں، کتے-کتے چھتاں وچ گھگھّ، کندھاں وچ گھٹ بوہے-باریاں پر اچے روشن دان، اچیاں کندھاں وچ گھرے برانڈے، گلی ول چھتی ہوئی ڈیوڈھی، وچکاروں دروازہ، پنڈاں اتے شہراں دے مکھ روپ سائز سن۔ گرمی توں بچن لئی باہروں پکیاں، اندروں کچیاں کندھاں، گلی وچوں ہوا کھچن لئی جھروکھینما باریاں، زمین دروز تہہ خانے، ممٹیاں، چوبارے، بھیڑیاں تنگ ول-ولیویں کھاندیاں گلیاں جتھے اک پاسے لو دا پرکوپ گھٹاؤندیاں اتھے دوجے پاسے اچیاں کندھاں کرکے نال دے گھراں اتے کمریاں اتے بہتا ویلا پرچھاواں رہن کرکے گھر، کمرے اتے گلیاں ٹھنڈے رہندے۔ گھراں دی ویونت وچ ہوا نروگھن گھٹ ہی رمکدی، سورج دیاں کرناں دے پرکوپ توں کئی کمرے بچا کے رکھے جاندے۔ اس کرکے کئی گھر اتے کمرے ہنھیرے اتے سلھابے ہندے۔ ایہناں گھراں دیاں کوٹھڑیاں وچ چواے، کرلیاں، ٹھنواے پھردے۔ پر ایہناں خامیاں دے باو جود ہر گھر اک منی قلعہ ہندا۔ چار-چپھیرے کمرے جاں گھر اتے وچکار وہڑھا۔ انجے ہر محلہ قلعے نما سرکھیا دے اصولاں ماتحت بنایا جاندا اتے پھر سمچا پنڈ جاں قصبہ قلعے ورگا ہندا۔

    پنجاب وچ گرو نانک بانی دے تن اچے آمورت، نام جپو، کرت کرو اتے ونڈ کے چھکو، پنجابی رہن-سہن وچ ڈونگھیاں جڑھاں پھڑ گئے۔ پنجابی کرت کرکے خوش حال اچا جیون معیار جیؤن لئی دنیا دے کسے وی حصے وچ پجن لگے۔ پنجابیاں نے ہر کم، ہر دھندے وچ اپنی محنت نال نامنا کھٹیا۔ جتھے وی چار پنجابی اکٹھے ہندے اوہ پہلاں گرودوارہ قائم کر لیندے۔ انج گرو بابا نانک دی بانی آسٹریلیا توں لے کے ناروے تک اتے جاپان توں لے کے کینیڈا تک ہر تھاں گونجن لگی۔

    "سچہُ ارے سبھ کو اپرِ سچُ آچارُ" مطلب نرا سچ سنن، سچ ویکھن اتے سچ بولن تے ہی گربانی نے زور نہیں دتا، سچے آچار نوں، سچی جیون-جاچن نوں اتے سچ دے رنگ وچ رنگ جان دی پرورتی نوں وڈیائیا اے۔ سچیارا جیون جین والے نوں گرمکھ پیارا کہہ کے ستکاریا گیا۔ ایہو جاے لوکاں دی سنگت نوں سچکھنڈ سامان وڈیائیا گیا۔ سچ جیؤن لئی پنجابی رہن-سہن وچ فیلسوفیا، وکھاویبازی لئی کوئی تھاں نہیں۔ جو سجن پیارا اے اوہدے نال رکھی-سکھی ونڈ کے چھک لئی، اوہدے لئی جان حاضر اے۔ جو دوکھی اے، سچیارے جیون نے سکھایا، اوہدی وی پٹھّاُتے وار نہیں کرنا، اوہنوں للکار کے اوہدے توں بدلہ لینا اے۔

    دھرم نے پنجابی جیون نوں اک ہور تجزیہ سچّ دا دتا۔ جاتاں-پاتاں دی ونڈ نے سچّ ماتحت اک پاسے اچھوت اتے بھٹّ دے تجزیہ پرچارت کیتے، اتھے دوجے پاسے سچّ دا آمورت وی مکمل روپ وچ لوکاں دے دلاں اندر گھر کردا اے۔ سچ دا پرگٹائ امرت ویلے اٹھ کے ندیاں، سرووراں، کھوہاں، باؤلیاں اتے اشنان کرن وچ ہویا۔ سوا من توں زیادہ پانی سچا سمجھیا جاندا۔ پانی دے گھڑے، چونکے، چلھے، لنگر وچ پاؤن والی ہر وستو نوں ہتھ دھو کے، سچے ہتھ لاؤنے۔ سچا کرن لئی چونکے چلھے نوں نت پرولا مارنا، دودھ والی کاڑھنی، لسی والی چاٹی نوں کوچ کوچ کے صاف کرنا، دھپّ لوا کے اندروں آؤندی دودھ-لسی دی ہواڑ توں بچاؤنا۔ قبراں، مڑھیاں، شمشان گھاٹ، ہڈو-روڑی نوں پنڈوں ایہو جاے پاسے ویونتنا کہ ادھر دی پلیت ہوا، وسّ لگدے، پنڈ ول نہ آوے۔ کسے نڑوئے تے گئے سارے اکٹھ نے نھاؤنا جاں گھٹو-گھٹو لتاں، پیر، ہتھ-منہ دھو کے اپنے تن من نوں سچا صاف کرنا۔ چونکے لئی ہور کھڑاواں اتے جنگل-پانی لئی ہور۔ چونکڑی مار دھرتی اتے بیٹھنا تے بیٹھ کے غذا والے تھال دے چار چپھیرے پانی دا چھڑکا کرکے تھاں سچا کرنا، پتلاں تے پنگتاں وچ بیٹھ کے انگلاں نال کھانا، کھانے توں بعد چولی کرکے ہتھ سچے کرنے، سفر ویلے ہتھ دھو کے بکّ نال پانی پینا۔ بھانڈے سک مانجنے اتے اوہ وی سواہ نال؛ میلے، مسیا، سنگراند، گرپرب، وساکھی، دیوالی ویاہ والے دن نویں نکور سچے کپڑے پاؤنے۔

    تعلیم دی انہوند کرکے پینڈو سوانیاں اتے مٹیاراں دا نت-پرتِ جیون گھر-باہر نوں سہجمئی شنگار کرن وچ بیتدا۔ گھراں نوں پوچے کلی نال سجاؤنا، چلھے-چونکیے دیاں کندھاں اتے سہجمئی اکار اگھاڑنے، پڑچھتیاں، دواکھیاں، بھڑولیاں اتے ریکھا-چتر بناؤنے، کسے دھی، بھوا، ماسی دے داج لئی پلنگھپوش-میجپوشاں دی کڈھائی وچ پیلاں پاؤندے مور وکھاؤنے، کھڑدا گلاب وکھاؤنا، چوہل-موہل کردے طوطے کبوتر وکھاؤنے، سوت کتّ کتّ، سوت نوں سپنیاں ورگے رنگاں وچ رنگ کے رانگلے پلنگھ اننے۔ ایہناں سہجمئی آکاراں وچ مذہبی چنہ، بمب تے پرتیک ہندے اتے تہذیبی مطلب۔ ایہہ ساری سہجمئی عمل بلھاں نال لوک-گیت گنگنا کے ہندی، اکھاں وچ سپنے لکا کے ہندی۔

    ایہہ پنجابی رہن-سہن، سہج سبھا، سچ-مچّ، سہج دی ترجمانی بن جاندا۔ اوہ زندگی جو رات نوں تاریاں دی گردش نال چلدی، سرگھی دی لالی نال سومن ہندی، انگریز دے آیاں، جہڑی اس نال کلھ لیاندی، اس نال کلیگ وچ بدلدی چلی گئی-ایہہ کنی بدلی، کنی چنگے لئی، کنی مندے کارجاں لئی، ایہہ اس لیکھ توں وڈے لئی لیکھاں دا موضوع اے۔

    پنجاب دے رہن-سہن نوں متاثر کردے تتاں دی روشنی وچ اسیں گھوکھیا اے کہ اتھوں دی جغرافیائی حالت کرکے کویں ایہہ پردیس سمندر وچوں اگمیا، کویں دریاواں اس دھرتی نوں زرخیز بنایا، کویں ایہہ علاقہ کھیتی پردھان علاقہ بن کے خوش حال ہویا، کویں اتھے سندھ گھاٹی دی رہتل دا ترقی ہویا، آدی آدی۔

    کجھ وی ستھر نہیں۔ رہن-سہن جاری رفتار شیل اے ایہہ جاری بدل رہا اے۔ کنا چنگے لئی کنا مندے لئی ایہدا فیصلہ مستقبل دی بکل وچ اے۔ اسے مستقبل نوں نویں پیڑھی نے سوارنا، شنگارنا اے اتے نویں پیڑھی ہی ساڈے رہن-سہن نوں نویاں لیہاں، نویں مطلب، نویں تجزیہ دینے ہن۔

لاگی

لاگی : 

لاگی شبد دے لفظی مطلب خوشی-غمی دے کمان وچ مشقت کر کے گزارا کرن والے براہمن ، نائی ، جھیور آدی کمیاں توں لئے جاندے ہن ۔ پروہتاں ( براہمناں ) اتے لاگیاں ( نائی ، جھیور ، ترخان ، لوہار ، جلاہے ، چھیمبے وغیرہ) نے اپنے ججماناں ( لمے ویلے توں رابطہ وچ رہن والے ٹبراں ) دے مذہبی سنسکاراں اتے خوشی-غمیی دے کارجاں ویلے ( براہمن نوں چھڈّ کے ) محنت مشقت والے کم کرنے ہندے ہن ، جنہاں بدلے لاگیاں نوں نقد ، اناج جاں کسے ہور کھادھ-سامان دے روپ وچ عوضانہ ملنا ہندا اے ، پر ججمان اتے لاگی دا تعلقات ، مالک اتے نوکر والا نہیں ہندا ۔ بھاویں بھارت دے کئی پرانتاں وچ لاگیاں نوں ملن والا عوضانہ ہر اوسر مطابق بندھان دے روپ وچ وی پرچلت اے ۔ پرانے سمیاں وچ ججمان اتے لاگی پرتھا صرف ہندو سماجاں وچ ہی پرچلت سی ، جو سماں پا کے کرسانی دا وی حصہ بن گئی ۔ ایوں دھنی کاشتکار جماعتاں لئی کم کرن والے ترکھان ، لوہار ، نائی ، جھیور ، کمہیار ، چھیمبے آدی لاگی بن گئے ۔ پر پھر وی لاگیاں دیاں شرینیاں وچ اوہو جاتاں دے کامے آئے ، جنہاں دے کتے اتے کم ، جیون رہتل نال متعلق سروکاراں نال جڑے ہوئے سن ۔ اس لئی چمڑے دا کم کرن والے اتے ہریجناں نوں چھڈّ کے باقی کاما شرینیاں کمی-کمینا دے روپ وچ گھٹ اتے لاگی دے روپ وچ ودھیرے جانیاں گئیاں پر براہمن-لاگیانن نوں چھڈّ کے دوجیاں نمن شرینیاں دے کامیاں لئی ، روپئے پیسے جاں وستاں دے روپ وچ ملن والا بندھان ٹبر دے گزارے لئی کدی وی کافی نہیں رہا ۔ جس کارن گھریلو لوڑاں دی تکمیل ہت کمی کمین لاگیاں نوں اپنے ووسائ ( کِتے ) نال متعلق ججماناں توں باہرلے ٹبراں جاں وکھ وکھ تھانواں ’ تے کم کردے وی ویکھیا جا سکدا اے ۔

        ‘ ججمان’ اتے ‘ لاگی’ شبداں دے معنےآں وچ سمیں-ویلے کئی تبدیلیاں آئیاں ہن ۔ ویدک دور وچ ججمان شبد یگّ کرواؤن والے دھنی لئی ورتیا جاندا سی ۔ مدھ-دور وچ ایہناں شبداں نوں وسترت شبداں ماتحت ، سماجی اتے تہذیبی کم کرن والے اجیاے ویکتیاں لئی ورتیا جان لگا ، جنہاں نے خوشی-غمیی دے کارجاں ویلے اپنے کل-پروہتاں جاں لاگیاں توں مقررہ عوضانہ دے کے کم کرواؤنا ہووے ۔ ایوں لاگیاں جاں پروہتاں دا جنہاں قلاں ، ٹبراں جاں پریواراں نال تعلقات ہندا اے؛ اوہ لاگیاں لئی ‘ ججمان’ ہندے ہن اتے اجیاے ججماناں لئی خوشی-غمیی دے کارجاں ویلے کم کرن والے کامے ‘ لاگی’ اکھواؤندے ہن ۔

        ججمانی اتے لاگی نظام ماتحت پنڈ وچ وسدے ہریک کاماں گروہ لئی دوجیاں ( کاشتکار ) جاتاں اتے پریواراں لئی مقررہ کم کرنے ضروری سمجھے جاندے ہن ۔ جویں نائی لئی وال کترنے ، لوہار ترخان لئی کھیتی-سندی اتے گھریلو وگوچے بناؤنے-سوارنے ، کمہیار لئی کھوہ دیاں ٹنڈاں اتے بھانڈے آدی بناؤنے ، جلااے لئی کھیس آدی بننے ۔ کرت وٹاندرے دے عوض وچ جیکر کسے لاگی دی روٹی-روزی دا گزارا ججماناں ولوں ملن والے عوضانے نال ٹھیک چلدا راے تاں اجیہی حالت وچ بہتے لاگیاں دا تعلقات کجھ خاص ٹبراں تک ہی محدود رہندا اے ۔

        کئی حالاتاں وچ تاں ججمانی ادھیکاراں دی ونڈ وی سمپتی دی ونڈ وانگ کر لئی جاندی اے ۔ اداہرن وجوں جدوں دو لاگی بھرا ووسائک سانجھیداری توں وکھ ہو کے کم کرن لگدے ہن تاں اوہ ججمان ٹبراں دی ونڈ وی کر لیندے ہن ۔

        بھارتی رہتل وچ لاگی طبقے وچ وی اوچ-نیچ دی جات نظام ویکھن نوں ملدی اے ۔ جس وچ چمڑے دا کم کرن والے روداسیئے اتے گوہا کوڑے دا کم کرن والے ہریجناں نوں ودھیرے نمن سمجھیا جاندا رہا اے ، جس دے سٹے وجوں ، نائی ، جھیور ، کمہیار وغیرہ نمن ذاتیاں نوں ہی اچّ-طبقہ ذاتیاں دے گھریلو کارجاں ویلے چلھے چونکے وچ وچرن دی ودھیرے کھلھ ملدی رہی اے ۔

        اس دے باو جود نمن ذاتیاں دے وی لاگی ہندے ہن ، جو خوشی-غمیی دے کارجاں وچ اوویں ہی کم کردے ہن ، جویں اوہ اچّ-کلین طبقےآں لئی کم کردے ہن ۔ فرق صرف ایہہ ہندا اے کہ کئی حالتاں وچ براہمن آدی نمن ذاتیاں توں روپئے پیسے دے روپ وچ لاگ وغیرہ  تاں لے لیندے ہن پر اوہناں دا پکیا غذا سیون نہیں کردے ۔

        لاگی گٹھ بھاویں اچّ-اشرافیہ اتے دھنی کاشتکار شرینیاں ’ تے آشرت رہندی اے ، پر ایہہ اپنے ججماناں پرتِ ذمیواری اتے فرض دے نال-نال امان داری نوں کدے اکھوں اوہلے نہیں کردی؛ جس دے نشان وجوں کجھ سماں پہلاں تک کئی اچّ-کلین ٹبر اپنے دھیاں پتراں دے رشتے طے کرن دی ذمیواری وی پیڑھی-در-پیڑھی لاگیاں دے روپ وچ پروار نال متعلق نائیاں ، جھیوراں جاں پروہتاں آدی دے ذمے لا دندے سن ، کیونکہ اوہ بھلی-بھانت جاندے سن کہ ایہہ شرینیاں کسے وی پروار دی اندرونی حالت نوں بہت ڈونگھی طرحاں جاندیاں ہو سکدیاں ہن ، اس لئی لاگی اپنے ججماناں لئی اہم کارجاں دی ذمیواری نبھاؤن دے کردار وی نبھاؤندے راے ہن ۔

        لاگی دا کِتہ بھارت دے ہر اس سبھیاچار وچ ملدا اے ، جس دیاں رسماں ، ریتاں ، انشٹھانک کریاواں اتے تہذیبی کارجاں وچ آپسی بھائیچارے دی لوڑ ضرور اے ۔ اجوکے ویلے لاگی ہونا ، بھاویں نویں پیڑھی لئی ہینتا محسوس کرن والا اتے معاشی پکھوں بہتا لااے وند نہیں رہا؛ پر ایہناں کتیاں دی لوڑ اتے وقعت اوویں ہی برقرار اے ، بھاویں ویلے مطابق سروپ بدلن نال ایہناں کتیاں دا مان اعزاز گھٹدا دکھائی دندا اے ۔